Rozwój mowy a integracja sensoryczna

Prawidłowy rozwój mowy dziecka jest powiązany z rozwojem ruchowym (zarówno motoryką małą, jak i dużą), mimo iż na pierwszy rzut oka oba te procesy mają ze sobą niewiele wspólnego. Im bardziej opóźniony rozwój ruchowy dziecka, tym później rozwinie się jego mowa. Autorką metody SI jest J. Ayres, która wykazała, że trzy systemy – dotykowy, zmysł równowagi (układ przedsionkowy) i czucia głębokiego (czucia własnego ciała, propriocepcji), dojrzewają najwcześniej. Prawidłowa stymulacja tych trzech systemów ma ogromny wpływ na rozwój percepcji słuchowej, wzrokowej oraz koordynacji ruchowej. Zmysły, którymi dysponujemy, ściśle ze sobą współpracują, a ich odpowiednia stymulacja zapewnia tworzenie się nowych połączeń w mózgu i dobrej integracji zmysłów. W przypadku braku stymulacji ich integracja jest zakłócona, a rozwój dziecka zaburzony.

Wszystkie procesy integracji sensorycznej zachodzą w ośrodkowym układzie nerwowym (OUN) na czterech różnych poziomach. Informacje wielozmysłowe są odbierane w OUN na niższym poziomie, a dokładniej w takich strukturach mózgu jak: pień mózgu, rdzeń przedłużony, tworze siatkowatym i móżdżku. Prawidłowe funkcjonowanie tych struktur odpowiada między innymi za rozwój funkcji słuchowych, wzrokowych i mowy, co daje podstawy do prawidłowego rozwoju i możliwości uczenia się.

• I poziom: to właśnie tu ma miejsce przetwarzanie bodźców dotykowych, czucia głębokiego, przedsionkowych, a także integracja odruchów niemowlęcych. Zapewniając dziecku odpowiednią porcję wrażeń zmysłowych, pozwala na integrację między innymi w sferze oralnej, co oznacza rozwój ssania, połykania i czucia temperatury. Dzięki stymulacji zmysłowej prawidłowo kształtuje się napięcie mięśniowe oraz rozwój artykulacji.
• II poziom: to właśnie na tym poziomie kształtuje się mowa bierna, czynna oraz ekspresja. Ponadto tworzy się mapa własnego ciała wraz z kinestezją artykulacyjną, odpowiadającą za planowanie wykonania ruchu.
• III poziom: poziom ten jest odpowiedzialny za rozwój zarówno małej, jak i dużej motoryki, a co za tym idzie – rozwój sprawności aparatu artykulacyjnego. Współdziałanie układów na tym poziomie pozwala na rozwój między innymi słuchu mownego.
• na IV poziomie ma miejsce współpraca między lewą a prawą półkulą mózgu, rozwój procesów poznawczych oraz koordynacja słuchowo-wzrokowo-ruchowa. Właściwy poziom osiąga tu kinestezja artykulacyjna, która gwarantuje prawidłową wymowę głosek oraz zrozumiałą wypowiedź dziecka.

Prawidłowy proces rozwoju dziecka to szereg zmian zachodzących w jego organizmie. Nowe umiejętności pojawiają się stopniowo, wynikając z wcześniej zdobytej wiedzy oraz doświadczeń, których nabywamy dzięki integralnej pracy układu słuchowego, wzrokowego, czuciowego, a także wszystkich zmysłów. Organizm ludzki odbiera bowiem bodźce wielozmysłowo, by móc je wyselekcjonować, przetworzyć, a następnie we właściwy sposób zareagować. Nieprawidłowości pojawiają się, gdy któryś z układów nie funkcjonuje prawidłowo i zaburza całościowy proces rozwoju. Badania naukowe potwierdzają, iż prawidłowy rozwój mowy zawsze poprzedzony jest kształtowaniem się umiejętności ogólnorozwojowych, dlatego też w czasie trwania zajęć logopedycznych można wykorzystywać elementy metody Integracji Sensorycznej, by wspomóc i urozmaicić często długotrwały proces terapeutyczny. Pamiętajmy jednak, że właściwa terapia IS powinna być prowadzona tylko i wyłącznie przez wykwalifikowanego terapeutę, w odpowiednio dostosowanych do dziecka warunkach. Logopeda, posiadający przynajmniej podstawową wiedzę na temat zaburzeń IS może jedynie w umiejętny sposób zmodyfikować poszczególne ćwiczenia, wplatając je w elementy terapii logopedycznej, zawsze dostosowując zadania do możliwości, potrzeb oraz ogólnego poziomu rozwoju dziecka.

Przykłady ćwiczeń IS wykorzystywanych w terapii logopedycznej:

• chodzenie wzdłuż narysowanej linii bądź wzoru
• „deptanie” po różnych fakturach i powierzchniach,
• pokonywanie torów przeszkód z różnych przedmiotów,
• dotykanie przedmiotów o różnych strukturach (ciepłe/zimne, mokre/suche, gładkie/szorstkie itp.),
• wyszukiwanie i/lub rozpoznawanie przedmiotów w pojemnikach z różnymi fakturami bądź różnym wypełnieniem (ryż, groch, piasek, woda, papier, żwirek itp.),
• osłuchiwanie przedmiotów wydających różne dźwięki,
• używanie kontrastowych kolorów podczas prezentacji materiałów,
• kreślenie wzorów na różnych powierzchniach i fakturach,
• rysowanie palcami z wykorzystaniem różnych substancji,  
• zapachowe rozpoznawanie i nazywanie przedmiotów,
• wykonywanie masażu rączek i twarzy, używanie gestów artykulacyjnych.

  Elementy ćwiczeń Integracji Sensorycznej, wykorzystywane w umiejętny sposób podczas terapii logopedycznej, usprawniają koordynację wzorkowo-ruchową, regulują napięcie mięśniowe aparatu artykulacyjnego, kształtują poczucie własnego ciała oraz orientacji przestrzennej, a tym samym dają możliwość stymulacji wielozmysłowej
i wielowymiarowej.

Katarzyna Łysakowska – logopeda